Ο αυτισμός και το Παιχνίδι στον 21ο αιώνα

Ποιος είναι ο ρόλος του παιχνιδιού για την Λειτουργικότητα και την Κοινωνική Ένταξη... Τελικά τι διδάσκουμε;
Ζούμε σε μια εποχή που ο τρόπος έκφρασης μέσα στην καθημερινότητα αλλάζει με ραγδαίες ταχύτητες. Ο γονέας δυσκολεύεται να βρει ποιοτικό χρόνο να αφιερώσει στο παιδί του και το παιδί δεν ζει σε συνθήκες που το παιχνίδι λειτουργεί ως κύριο συστατικό της μάθησης και της ανάπτυξής του, όπως το παιχνίδι στη γειτονιά.

Το παιχνίδι στην επιστήμη μας θεωρείται ένα από τα πιο καθοριστικά συστατικά της ανάπτυξης για να μπορούν τα παιδιά μεγαλώνοντας να κατακτούν εμπειρίες, έννοιες και δεξιότητες. Μέσα από το παιχνίδι το παιδί μαθαίνει να συνδέει με ουσιαστικό τρόπο τις εμπειρίες, πράγμα που αργότερα θα του χρησιμεύσει στην κοινωνική του συναναστροφή στο σχολείο. Γι\' αυτό άλλωστε, είτε κατά την διάρκεια της διάγνωσης επί υποψίας για κάποια διαταραχή στο φάσμα του αυτισμού είτε κατά την επιλογή στόχων εκπαίδευσης, σε παγκόσμιο επίπεδο οι ειδικοί χρησιμοποιούν τεστ που απαραιτήτως περιλαμβάνουν παρατήρηση του παιδιού όταν παίζει (λ.χ. ADOS).

Μια σωστή συμπεριφοριστική παρατήρηση παιδιών προσχολικής ηλικίας θα δώσει πληροφορίες για τα πρώιμα στάδια παιχνιδιού, για το πώς το παιδί συμβολίζει την καθημερινότητά του και πράγματα που βλέπει (π.χ. το μολύβι γίνεται αεροπλάνο, το ακουστικό του ντους γίνεται τηλέφωνο κ.ά.). Σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας που έχουν καλό νοητικό δυναμικό (ΥΛΑ & Asperger) η παρατήρηση θα δώσει περισσότερες πληροφορίες, ακόμα και για το πώς βιώνουν τον εαυτό τους ως ατομική μονάδα. Καθώς παίζει, ένα παιδί με τυπική ανάπτυξη μπορεί να δώσει λύσεις σε περίπλοκα κοινωνικά, συναισθηματικά ή και νοητικά θέματα με το να εφευρίσκει λύσεις και νέες ιδέες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ενισχύει την αυτοεικόνα του, καθώς βιώνει την ικανότητα να επιλύει θέματα μόνος του, κάτι που μερικά παιδιά δεν τολμούν καν μέσα σε πραγματικές συνθήκες.

Σήμερα όμως ο ρόλος του παιχνιδιού στην τυπική ανάπτυξη έχει αλλάξει. Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε πολλές αλλαγές στην ποιότητα του παιχνιδιού σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητάς μας. Τα σχολεία έχουν δώσει έμφαση στο μαθησιακό απαιτώντας από τον μαθητή να κάθεται στο θρανίο την περισσότερη ώρα σκεπτόμενος. Ακόμα και η ώρα του διαλείμματος τείνει να μειωθεί. Σήμερα τα παιδιά και οι γονείς είναι τόσο πολυάσχολοι, που δεν υπάρχει ελεύθερος χρόνος μετά το σχολείο και τη δουλειά. Καθώς οι κοινωνικές συνθήκες έχουν αλλάξει, το παιχνίδι στη γειτονιά μετά το σχολείο είναι πια ανύπαρκτο, ακόμα και στις επαρχιακές πόλεις. Όταν υπάρχει ελεύθερος χρόνος το παιδί επιλέγει να δει τηλεόραση αντί να παίζει, να βλέπει DVD ή να παίζει videogames ή να σερφάρει στο ίντερνετ.

Δεν χρειάζεται οικονομική άνεση το αδόμητο δημιουργικό παιχνίδι, μόνο πρώτες ύλες και πολύ φαντασία. Οι βιομηχανίες παιχνιδιών όμως δυστυχώς έχουν προωθήσει το δομημένο και προκατασκευασμένο, ‘ρεαλιστικό\' παιχνίδι ως πρώτη επιλογή. Όλα αυτά τα παιχνίδια δίνουν έτοιμους τρόπους στο παιδί ή παίζονται από τα παιδιά με τον τρόπο που τα βλέπουν στην τηλεόραση, χωρίς πολλά περιθώρια φαντασίας. Και όλα αυτά κυρίως μέσα από ατομικό, μοναχικό παιχνίδι. Αυτό το φαινόμενο έγινε γνωστό το 1984, όταν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης συνέδεσαν το παιχνίδι με την τηλεοπτική διαφήμιση (Federal Communications Commission, USA). Η καθιέρωση καθεστώτος ελεύθερου ανταγωνισμού νομιμοποίησε την προώθηση του παιχνιδιού μέσα από την τηλεόραση για πρώτη φορά στην ιστορία, με αποτέλεσμα το παιδί πια να αναζητά παιχνίδια που βλέπει μέσα από διαφημίσεις ή και ταινίες.

Ενώ αυτό το γεγονός μπορεί να θεωρηθεί θλιβερό, μας βάζει στη διαδικασία να μην ξεχνάμε να προσφέρουμε και νέα ερεθίσματα στο παιδί μας που η σημερινή εποχή δεν ευνοεί (όπως μια βόλτα στη θάλασσα το χειμώνα και παιχνίδι με άμμο και κοχύλια). Συχνά νιώθουμε πως πρέπει να πηγαίνουμε κόντρα στο πνεύμα της εποχής. Όμως, ας σκεφτούμε σαν γονείς ενός παιδιού με αυτισμό ή σαν επαγγελματίες, τι επίπτωση έχουν όλα αυτά τα φαινόμενα στα δικά μας παιδιά που έτσι κι αλλιώς η μεγαλύτερη δυσκολία τους είναι ο «κοινωνικός νους». Και για πρώτη φορά, αν το δει κανείς με άλλο μάτι, οι γονείς των ατόμων με αυτισμό και τα παιδιά τους βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση ως προς το παιχνίδι! Καθώς το παιδί που βρίσκεται στο «φάσμα» αποδίδει καλύτερα σε παιχνίδια δομημένα, με κανόνες, που επιτρέπουν την «απομόνωση», η εποχή μας έρχεται και ευνοεί με έναν ειρωνικό τρόπο τον αυτισμό.

Η πρώτη δημοτικού γίνεται πιο εύκολη όταν το διάλειμμα είναι μικρότερο! Το παιδί με αυτισμό δεν θα είναι το μόνο που δεν παίζει στο προαύλιο του σχολείου, αλλά απλά πλανάται γύρω στο χώρο. Δεν είναι μόνο η απουσία παιχνιδιού που κάνει την ένταξη του παιδιού πιο δύσκολη, αλλά η δυσκολία συνύπαρξης τόσων παιδιών σε ένα τόσο μικρό προαύλιο ή κάποιες ιδιαίτερες εκδηλώσεις συμπεριφοράς που δεν είχαν αντιμετωπιστεί μαζί με την οικογένεια μέσα από κάποιο πρόγραμμα πρώιμης συμπεριφοριστικής παρέμβασης. Αναρωτήθηκε κανείς στο σχολείο πώς περνάει ένα παιδί με αυτισμό, όταν απλά κάθεται σε μιαν άκρη και παραμιλάει; Ναι, εκτός από τη στιγμή που κάνουν το ίδιο και τα άλλα παιδιά! Αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει είναι αν κολλήσει στο χρώμα που έχουν τα κάγκελα και αρνείται να μπει μέσα στο σχολείο ή αν κλείνει τα αυτιά με τα χέρια γιατί ενοχλείται από τον θόρυβο κ.λπ.

Το λάθος που κάνουμε εμείς οι επαγγελματίες είναι πως αντί να ασχοληθούμε με αυτές τις μεμονωμένες συμπεριφορές που εμποδίζουν το παιδί στην ένταξή του, κοιτάμε να εντάξουμε δογματικά το παιχνίδι μέσα στα θεραπευτικά μας προγράμματα βασιζόμενοι στους τυπικούς πίνακες ανάπτυξης. Οι οποίοι πίνακες πολύ σωστά περιγράφουν την τυπική ανάπτυξη, δική μας υποχρέωση όμως είναι να μπορούμε να αξιολογήσουμε τι μορφή έχει σήμερα το παιχνίδι και σε τι κόσμο θα μπει το δικό μας παιδί με αυτισμό. Αντί λοιπον να μπαίνουμε στη διαδικασία να διδάσκουμε το παιχνίδι με μια ρομαντική άποψη, είναι πιο σκόπιμο να αξιοποιήσουμε τα δυνατά σημεία του παιδιού, που μπορεί να είναι λ.χ. η οπτική μνήμη, και να διδάξουμε νέες συμπεριφορές που θα μπορούσαν να τον τοποθετήσουν ως «cool player» μέσα στην ομάδα των συνομηλίκων.

Και ευτυχώς για μας, σήμερα το δημιουργικό παιχνίδι δεν είναι ΤΟ θέμα για την κοινωνική ένταξη. Η γενικότερη κοινωνική επικοινωνία έχει αλλάξει μορφή μέσα από την τεχνολογία και βλέπουμε πως η επικοινωνία επιβάλλεται πια μέσα από την οπτική δίοδο κυρίως (βλ. facebook, MSN, text messaging). Δεν απαιτείται είτε μέσα από το επάγγελμα είτε μέσα απο την κοινωνική συναναστροφή να τηρούνται οι παραδοσιακοί κώδικες επικοινωνίας: πραγματολογικά, σήμερα μιλάμε μια νέα γλώσσα.

Το άτομο με ΥΛΑ ή Ασπεργκερ μπορεί να αποδώσει πολύ καλύτερα σε αυτό το επίπεδο χάρη στις ιδιαίτερες ικανότητές του με την τεχνολογία και στην κλίση για απομόνωση, την οποία έτσι κι αλλιώς επιλέγει χωρίς να αναγκάζεται να επικοινωνεί μέσα από τη βλεμματική επαφή. Να λοιπόν μια ευκαιρία για διδασκαλία αυτών των εργαλείων μέσα από την τεχνολογία, που δίνουν την δυνατότητα δικτύωσης στο παιδί. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι το παιδί με αυτισμό θέλει την επαφή, αλλά δεν έχει τον τρόπο. Ας εκμεταλλευτουμε τα δυναμικά του στοιχεία και τις νέες τεχνολογίες, για να ενισχύσουμε την αυτοεικόνα του μέσα από αυτά που μπορεί να καταφέρει άμεσα και όχι μόνο μέσα από χτίσιμο δεξιοτήτων που θα χρειαστεί να περάσουν χρόνια για να αποκτήσουν νόημα για τον ίδιο. Όσον αφορά στο παιδί με αυτισμό που έχει πολλές δυσκολίες λόγω χαμηλού νοητικού δυναμικού, εκεί έχουμε άλλα θέματα προς αντιμετώπιση, που κυρίως αφορούν στη λειτουργική επικοινωνία του.

Αυτό σημαίνει διδασκαλία λειτουργικών δεξιοτήτων: Κοιτώ να βάλω το παιδί μου σήμερα μέσα στην κοινότητα, αξιοποιώντας τα εφόδια που έχει και παρέχοντάς του νέα που βγάζουν νόημα και για τον ίδιο, ώστε να τα χρησιμοποιησει στο κατάλληλο περιβάλλον την κατάλληλη στιγμή. Δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές, καθώς το τί θα διδάξω δεν καθορίζεται μόνο από το επίπεδο δεξιοτήτων του παιδιού αλλά και από την κοινότητα που ζει. Για ένα παιδί μπορεί να βοηθηθεί η αυτοεικόνα του με την εκπαίδευση στο \"chatting\" μεταξύ δυο μαθητών, ενώ ένα άλλο μπορεί να ωφεληθεί ανήκοντας σε μια ομάδα σκάκι και κατακτώντας ένα πρωτάθλημα, πράγμα που του δίνει ένα "status" όταν το γνωρίζουν οι συνομήλικοί του, παρόλο που δεν παίζει μαζί τους στο προαύλιο. Ο τρόπος που βιώνει την αυτο-εικόνα του ένα παιδί, αλλά και ο τρόπος που την προβάλλει προς τους άλλους, δημιουργείται μέσα από πολλαπλά πράγματα και χρειάζεται να αρπάζουμε τις ευκαιρίες και να δίνουμε σημασία σε όλα.

Κοιτώ το παιδί λοιπόν και όχι τους στόχους που θα ήθελα να πετύχει.

Κοιτώ σε πιο περιβάλλον ζει και όχι τί θα ήταν σωστό να κάνει.

Χρησιμοποιώ κίνητρα για να το επιτύχω και εξασφαλίζω να μάθει να αυτο-παρακολουθείται και να αυτο-διαχειρίζεται την συμπεριφορά του.

Δίνω εφόδια για να αντεπεξέλθει στην καθημερινότητά του θέτοντας μαζί του εξατομικευμένους στόχους - και όλα αυτά μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσα από ένα λειτουργικό, τεκμηριωμένο, συμπεριφοριστικό πρόγραμμα παρέμβασης.

Αναρωτιέμαι λοιπόν: άραγε η απόκτηση του «κοινωνικού νου» περνά οπωσδήποτε ή καλύτερα μέσα από το κλασικό παιχνίδι;

Άννα Πλέσσα, BCBA
Επιστημονική Υπεύθυνη Μονορόδι